Một số loại nấm đang nuôi trồng phổ biến ở nước ta
I. NẤM RƠM
55. Vì sao Việt Nam thích họp cho việc phát triển nấm Rơm?
Nấm Rơm sinh trưởng và phát triển tốt trong môi trường sinh thái nóng ẩm (nhiệt độ môi trường từ 28-35°C; độ ẩm không khí từ 75-90%). Với điều kiện sinh thái trên, ở các tỉnh có thể nuôi trồng quanh năm còn ở phía Bắc phù hợp nuôi trồng mùa hè.
Nguyên liệu chính để nuôi trồng nấm Rơm là rơm, rạ. Nguyên liệu này mỗi năm ở Việt Nam có trên 30 triệu tấn, phân bố nhiều ở các vùng trồng nấm Rơm phù hợp.
Mặt bằng trồng nấm Rơm rất đa dạng (trong nhà xưởng, ngoài vườn, ngoài ruộng ...)
Quy trình kỹ thuật trồng nấm Rơm hiện nay phù hợp cho từng vùng sinh thái cụ thể.
Thị trường tiêu thụ nấm Rơm hiện nay rất tốt (nguồn cung không đáp ứng đủ nhu cầu trong và ngoài nước)
Với những thế mạnh trên có thể nói Việt Nam rất thích hợp cho việc phát triển nấm Rơm
56. Làm cách nào để nhân diện nấm Rơm?
Nấm Rơm có thể nhận diện bằng quan sát hình thái, màu sắc quả thể:
- Chi nấm Rơm có hơn 100 loài khác nhau về màu sắc có loại màu xám trắng, xám, xám đen,... kích thước, đường kính “cây nấm” lớn nhỏ tuỳ thuộc từng loại, cấu tạo hình thái cây nấm gồm:
Các giai đoạn phát triển của quả thể nấm rơm
Hai giai đoạn ở quả thể của nấm rơm
A-Giai đoạn nở xèo; B-Giai đoạn trứng
Hình 3: Các giai đoạn phát triển của nấm Rơm
1. Mũ nấm; 2. Các phiến nấm; 3. Cuống nấm; 4. Bao ngoài; 5. Bao gốc
* Bao gốc (Volva):
- Bao gốc dài và cao lúc nhỏ bao lấy mũ nấm, khi mũ nấm trưởng thành gây nứt bao, bao gốc chỉ còn lại phần trùm lấy gốc chân cuống nấm. Bao nấm là hệ sợi tơ nấm chứa sắc tố melanin tạo ra màu đen ở bao gốc. Độ đậm nhạt tuỳ thuộc vào loài và ánh sáng, ánh sáng càng nhiều thì bao gốc càng đen.
* Cuống nấm (Stipe):
- Là bó hệ sợi xốp, xếp theo kiểu vòng tròn, đồng tâm. Khi còn non thì mềm và giòn. Khi già xơ cứng lại và khó bẻ gẫy.
Cuống nấm phát triển cùng quả nấm, đưa mũ nấm lên cao phát tán bào tử đi xa.
* Mũ nấm (pileus):
- Mũ nấm hình nón cũng có chứa melanin nhưng nhạt dần từ trung tâm ra rìa mép. Bên dưới mũ có nhiều phiến nấm tiếp theo dạng tía kiểu vòng tròn đồng tâm.
* Quá trình từ hệ sợi nấm thứ cấp hình thành quả thể nấm Rơm gồm 6 giai đoạn
- Giai đoạn sợi nấm bện kết thành đầu đinh ghim (pinhead meo nấm).
- Giai đoạn hình nút nhỏ (tinny button).
- Giai đoạn hình nút (button).
- Giai đoạn hình trứng (egg).
- Giai đoạn hình chuông, hình trứng kéo dài (elongation).
- Giai đoạn trưởng thành (mature: nở xoè).
57. Có thể dùng nguyên lỉệu gì cho trồng nấm Rơm?
Hầu hết các phế phụ liệu của nông, lâm nghiệp giàu chất Xenlulo đều có thể dùng làm nguyên liệu trồng nấm Rơm. Ở nước ta hiện nay chủ yếu trồng nấm Rơm trên rơm rạ, bông phế liệu, bã mùn cưa đã trồng Mộc nhĩ. Tuy nhiên để nuôi trồng nấm Rơm đạt hiệu quả thì người trồng nấm cần kiểm soát tốt chất lượng nguyên liệu, lượng nguyên liệu phù hợp cho một lần xử lỷ và phương pháp xử lý nguyên liệu cho từng loại cụ thể.
58. Trồng nấm Rơm có phải theo thời vụ không?
Như chúng ta đã biết nấm Rơm sinh trưởng và phát triển tốt trong môi trường sinh thái nóng ẩm (nhiệt độ môi trường từ 28 - 35°C; độ ẩm không khí từ 75 - 90%). Với điều kiện sinh thệ trên, ở các tỉnh phía Nam có thể nuôi trồng nấm Rơm quanh năm, còn ở phía Băc phù hợp nuôi trồng mùa hè. Tuy nhiên tính thời vụ phù hợp để nuôi trong nấm Rơm chỉ mang tính tương đối. Hiện nay khoa học công nghệ phát triển vượt bậc, các nhà khoa học nghiên cứu cụ thể các điều kiện sinh thái của nấm (nhiệt độ, ẩm độ, độ thông thoáng, ánh sáng, dinh dưỡng...). Trên cơ sở đó đã xây dựng các quy trình công nghệ nuôi trồng, đầu tư nhà xưởng, trang thiết bị để nuôi trồng nhân tạo phù hợp cho từng loại nấm trong đó có nấm Rơm. Vì vậy hiện nay ngoài nuôi trồng nấm Rơm chính vụ, ở các tỉnh phía Bắc Việt Nam còn tiến hành nuôi trồng nấm Rơm trái vụ từ khoảng tháng 10 năm trước tới tháng 4 năm sau.
59. Nên chọn địa điểm như thế nào để trồng nấm Rơm?
Để nuôi trồng nấm Rơm có hiệu quả thì mặt bằng nuôi trồng cần đảm bảo các điều kiện sau:
- Trung bình 01 tấn nguyên liệu khô đưa vào sản xuất cần 70m2 diện tích mặt bằng để đóng luống, đóng mô nuôi trồng.
- Mặt bằng nuôi trồng có thể ở trong nhà xưởng, nhà lán, ngoài vườn dưới các tán cây, trên các bờ kênh rạch hoặc dưới các chân ruộng cao và thoát nước tốt.
- Trước khi đưa nguyên liệu vào trồng nấm cần vệ sinh, thanh trùng mặt bằng sản xuất đồng thời dùng thuốc tiêu diệt các loại côn trùng như kiến, mối, cuốn chiếu... Đây là những loại côn trùng ăn sợi nấm và quả thể nấm nhỏ.
60. Cách xử lý rơm rạ như thế nào cho trồng nấm Rơm có hiệu quả?
* Đối với rơm rạ: Một đống ủ phải có trọng lượng tối thiểu 300kg mới đủ kích thước để tạo nhiệt và tăng nhiệt độ trong đống ủ lên từ 65 - 75°C.
- Rơm rạ khô được làm ướt bằng nước vôi có pH > 12,0 (pha 4,0 kg vôi tôi với 1.000 lít nước). Sau đó chất đống ủ (không cần phối trộn hoá chất) dưới đáy đống ủ phải có kệ kê để tránh đọng nước.
- Sau 3 - 4 ngày đảo đống ủ và ủ tiếp 3 - 4 ngày. Trong khi đảo đông ủ cần rũ tơi tạo độ xốp và thông khí, bóc tách riêng phần vỏ và phần lỗi, chỉnh độ ẩm thật chuẩn (độ âm nguyên liệu sau khi chỉnh chuẩn đạt 72 - 75%). Ủ lại đống sau khi đảo thì nguyên tắc toàn bộ nguyên liệu ở phần vỏ được đưa vào trong đống ủ còn nguyên liệu ở phía trong đã chín, mềm được đưa xuống đáy đông ủ, bao bọc xung quanh và phía trên bề roặ mặt đống. Phía ngoài đống ủ dùng nilon quây xung quanh để giữ: nhiệt và giữ ấm (không che kín đỉnh đống ủ).
- Quá trình xử lý nguyên liệu rơm rạ để trồng nấm Rơm được thực hiện theo sơ đồ (hình 4):
Hình 4: Quy trình các công đoạn xử lý ủ nguyên liệu trồng nấm Rơm
- Rơm rạ đã ủ được 6-8 ngày đảm bảo chín đều có mùi thơm dễ chịu, màu vàng nâu mềm, độ ẩm đạt 70 - 72% là đủ tiêu chuẩn để đưa vào đóng mô, đóng luống cấy giống nấm Rơm.
61. Nên xếp mô, cấy gỉống theo kỉểu nào là tối ưu nhất?
Việc xếp mô, cấy giống tùy thuộc vào vùng miền và điều kiện thời tiết:
- Ở miền Nam trồng nấm Rơm theo luống ngoài cánh đồng hoặc gói bịch nấm rồi xếp thành khối nuôi sợi nấm ở trong nhà
- Miền Bắc trồng nấm Rơm bằng cách đóng mô cấy giống theo khuôn là thích hợp nhất.
* Chuẩn bị khuôn:
- Khuôn trồng nấm Rơm làm bằng gỗ hoặc bằng tôn có cấu tạo khối hình thang cụt, mặt trong phẳng kích thước như hình 5
- Có thể điều chỉnh độ dài của khuôn để phù hợp với cách cấy giống 1 người hoặc mặt bằng trồng nấm, không điều chĩnh chiều rộng và chiều cao.
Hình 5. Khuôn gỗ trồng nấm Rơm
* Đóng mô cấy giống
- Bố trí khuôn nấm theo diện tích hiện có sao cho thuận lợi dễ đi lại. chăm sóc thu hái nấm và tiết kiệm diện tích. Trải mội lớp rơm rạ vào khuôn dày 10 - 12cm. lấy giống nấm đã bẻ tơi [cấy 1 đường giống xung quanh cách mép khuôn 3 - 4cm. Cho lớp rơm thứ 2 và cấy giống làm tiếp như vậy đủ 4 lượt giồng, 4 lớp rơm, dùng một lớp rơm dày 3 - 4cm đậy lên trên cùng, ép nhẹ cho phẳng, nhấc khuôn cấy tiếp mô khác bố trí mô nọ cách mô kia 25 - 30cm.
- Lượng giống cấy cho một mô rơm khoảng 200 - 250 gam, mỗí lượt giống cấy xong dùng tay ấn chặt, nhất là xung quanh thành khuôn. Trung bình một tấn rơm rạ khô trồng được 70 mô nấrn như vậy sẻ đảm bảo độ chặt vừa phải.
- Khi đóng mô xong nếu thời tiết lạnh, nhiệt độ không khi dưới 25°C cần dùng nilon có cắt lỗ tạo độ thoáng trùm lên toàn bộ các mô nấm để giữ độ ẩm và nhiệt độ. Nhiệt độ giữa mô nấm đạt 40 - 42°C trong 3-5 ngày đẩu.
- Ngược lại nếu nhiệt độ không khí trên 30°C thì không được phủ nilon. Nếu nhiệt độ không khí dưới 25°C và nhiệt độ mô nấm thấp hơn 30°C cần ấn chặt và tăng chiều cao mô nấm khi cấy giống.
* Xếp luống, cấy giống nấm Rơm trái vụ ở các tỉnh phía Bắc
Vì trồng nấm Rơm trái vụ trong điều kiện thời tiết lạnh hơn khi trồng chính vụ nên cần trồng nấm theo luống dài như luống trồng khoai lang. Cách làm như sau:
- Tạo nền luống cao 10 - 15cm, rộng l,2m.
- Dủng nilon mỏng (nilon tái sinh) rộng 60cm rải trên mặt luống, nilon có đục lỗ đường kính 2cm, các lỗ cách nhau 40 - 50 cm để thoát nước.
- Tuỳ theo địa hình và số lượng nguyên liệu, tiến hành đóng luống nấm có kích thước như sau: đáy dưới rộng 55 - 60cm x đáy trên 45 - 50cm x cao 45cm x chiều dài tuỳ theo mặt bằng.
- Cấy 4 lớp giống: 3 lớp giống phía dưới cấy cách mép luống 5cm, 1 lớp rơm 15cm cấy 1 lớp giống, lớp trên cùng cấy rải đều và có lớp cơ chất dày 3 - 4cm. Lượng giống cấy 20 kg giống nấm/1 tấn nguyên liệu rơm rạ.
62. Một số điểm chính về kỹ thuật chăm sóc nấm Rơm?
Tuỳ thuộc địa điểm trồng nấm Rơm trong nhà hay ngoài trời (sân bãi, dưới tán cây, đồng ruộng,...) mà cách chăm sóc sẽ khác nhau:
a, Chăm sóc nấm Rơm trồng trong nhà
- Sau 3-5 ngày đầu không cần tưới nước, những ngày tiếp theo quan sát bề mặt mô nấm thấy rơm rạ khô cần phun nhẹ dạng sương mù trực tiếp xung quanh. Chú ý phải tưới nước cẩn thận (tưới cao vòi hoặc ngửa vòi) nếu tưới mạnh (dòng nước xốimạnh) dễ làm sợi nấm tổn thương ảnh hưởng tới năng suất vì lúc này sợi nấm đã mọc ra phía ngoài thành mô. Đến ngày thứ 8 - 9 bắt đầu xuất hiện đinh ghim (giai đoạn mọc quả thể) lúc này nên tưới nướcdạng phun sương 2-3 lần/ngày, nấm lớn rất nhanh, to bằng quả táo, quả trứng, sau vài giờ nấm sẽ nở ô dù.
- Nấm ra mật độ dày, kích thước lớn cần tưới 3 - 4 lượt trong 1 ngày. Lượng nước tưới 1 lần rất ít (0,1 - 0,2 lít nước cho 1 mô/1 ngày). Nếu tưới nước quá nhiều và không cẩn thận nấm dễ bị thối chân và chết ngay từ lúc còn nhỏ.
b. Chăm sóc nấm Rơm trồng ngoài trời
- Mô nấm Rơm trồng ngoài ười phải làm lớp áo mô bằng rơm khô che phủ kín toàn bộ các mô nấm, nhằm tránh mưa và không để ánh sáng mặt trời chiếu trực tiếp vào mô nấm làm khô sợi nấm. Lớp rơm rạ làm áo mô là rơm tốt, khô, phủ theo kiểu lợp mái nhà, xếp theo một chiều, dày 7 - 1Ocm.
- Hàng ngày tưới nước lên lớp rơm áo phủ ở ngoài để mô nấm không bị khô và theo dõi nhiệt độ trong mô nấm đạt 40 - 42°C là tốt nhất.
- Đến ngày thứ 7 - 8 lột bỏ lớp rơm áo mô, tưới đón nấm lên toàn bộ các mô nấm sao cho ướt đều. Sau đó đậy lại rơm áo mô và đồng thời đảo mặt ngoài vào trong, trong ra ngoài.
- Sau 12- 14 ngày nấm mọc, lớn dần lên và ta tiến hành thu hái.
c. Chăm sóc nấm Rơm trồng trái vụ:
- Sau khi cấy giống nấm Rơm trái vụ xong dùng nilon phủ trực tiếp vào luống nấm, trùm kín từ chân luống bên này sang chân luống bên kia. Phía trên nilon dùng rơm khô phủ một lớp dày 5 - 7 cm toàn bộ luống nấm để tránh hấp phụ nhiệt khi trời
- Cách bố trí luống nấm theo hướng Tây Bắc - Đông Nam để gió lạnh chỉ ảnh hưởng tới sườn 1 luống ngoài cùng. Luống cách luống kia 0,8 - 1,0 m.
- Mỗi tấn rơm rạ tạo được 5 luống, mỗi luống dài khoảng 10m
* Chăm sóc sau khi cấy giống:
- Cắm nhiệt kế vào giữa luống nấm, theo dõi và điều chinh nhiệt độ trong luống dao động trong khoảng 35°C- 45°C là được (tốt nhất là 40 - 42 C). Nếu nhiệt độ lên cào hơn 45°C vào buổi trưa cần vén nhẹ nilon để hạ bớt nhiệt độ trong luống nấm, nếu dưới 35°C cần phủ thêm nilon để mô nấm tăng nhiệt.
- Đến ngày thứ 8 -10 kể từ ngày cấy giống cần phải độn rơm khô dưới lóp nilon sao cho không chạm vào thành mô để thông khí cho mô nấm
- Tiếp tục theo dõi nhiệt độ trong luống nấm, khoảng ngày thứ 15 - 18 bắt đầu có đinh ghim và nấm lớn dần có thể thu hoạch sau vài ngày.
* Thu hái nấm:
- Nấm Rơm trái vụ có thời gian mọc kéo dài hơn nấm chính vụ, mỗi đợt thu hái nấm kéo dải trong 3 ngày, sau 5-6 ngày thu được 1 đợt, trong số đợt hái 2- 3 đợt.
- Hái nấm vảo buổi trưa. Thu hái kéo dài trong thời gian khoảng 15 ngáy. Hái nấm cả cụm, không hái tỉa những quả to sẽ làm ảnh hưởng đến quá con
- Nấm tươi hái xong cần cắt chân nấm, đựng nấm trong túi lưới nilon chuyển tới nơi tiêu thụ (không đựng trong hộp catton và tủi nilon kín).
63.Những bệnh thường gặp khi trồng nấm Rơm?
Nấm mốc trứng cá (Sclerotium rolfsii)
* Biểu hiện và nguyén nhân: Đây là loại nấm mốc hình thái giống như sợi nấm Rơm. đã nhiễm và có sẵn từ trong rơm. Sợi nấm mốc phát triển bện kết với sợi nấm Rơm tạo thành những hạt màu trắng đục hoặc vàng nhạt như trứng cá rất cứng, làm cho nấm Rơm kết nụ ít hoặc mắt trắng. Nguyên nhân chủ yếu là rơm không được khô hoặc có chỗ khô, chỗ ẩm mục trước khi đưa vào trồng nấm Rơm.
* Biện pháp phòng trừ:
- Khi ủ rơm rạ đảm bảo nhiệt độ đống ủ phải đạt 75 - 80°C. Rơm đã bị mốc hoặc úng nước không dủng để trồng nấm Rơm
Nấm mực (Chi Coprinus sp) miền Nam gọi là nấm gió, Trung Quốc gọi là Quỷ tản
* Biểu hiện và nguyên nhân:Nấm mực thường mọc trên các mô nấm Rơm, luống nấm Mỡ, bịch nấm Sò.... Nguyên nhân là do cơ chất ủ hoặc khử trùng còn sống và quá ẩm, sợi và bào từ nấm mực vẫn tồn tại. Sau khi nhiệt độ cơ chất ủ nóng từ 70 - 75°C hạ xuống 28 - 35°C và gặp điều kiện quá ẩm (độ ẩm cơ chất sũng nước) thì bào tử nấm mực nảy mầm và phát triển rất nhanh. Sợi nấm mực tranh giành thức ăn và ức chế sợi nấm ăn sinh trưởng. Sau 7-10 ngày kết thúc chu kỳ sống, cây nấm nhũn nát và bào tử nấm mực tiếp tục phát tán trong không khí.
* Biện pháp phòng trừ
- Khi tạo ẩm nguyên liệu phải dùng nước có đủ nồng độ vôi (pH>12,0 tỷ lệ 4,0 kg vôi tôi hòa tan trong 1m3 nước, nếu nhạt vôi phải bổ sung thêm vôi)
- Quá trình ủ nguyên liệu phải chỉnh độ ẩm thật chuẩn và đống ủ phải lên nhiệt đều. Nhiệt độ đống ủ phải đạt từ 70 -75°C kéo dài 6-8 ngày qua 2 lần đảo.
- Khi đưa nguyên liệu vào cấy giống nấm Rơm hoặc nấm Sò phải chỉnh độ ẩm thật chuẩn không để nguyên liệu bị quá ướt. (Độ ẩm của nguyên liệu từ 60 - 65% đối với trồng nấm sò và 65 - 70% đối với nguyên liệu để trồng nấm rơm.)
+ Một số loại côn trùng hại nấm Rơm như: Con cuốn chiếu ăn giống nấm và quả thể non, bọ mạt gặm và chích hút dinh dưỡng trong quả thể nấm.
64. Nấm rơm được bảo quản và tiêu thụ như thế nào?
* Nấm rơm tươi sau khi thu hái được cắt sạch gốc, đựng trong túi lưới. Nấm được để dưới nền nhà, thoáng mát, không được để trong tủ lạnh. Từ lúc hái đến khi sử dụng không quá 24 giờ.
* Bảo quản thời gian dài: Bổ đôi quả thể nấm cho vào nồi nước đang sôi, đảo nhẹ đến điểm sôi trở lại, để thêm 1 đến 2 phút, vớt nấm ra ngâm vào nước lạnh. Để nấm có ít nước (như cà muối) thêm ít đá sau đó đặt trong ngăn tủ lạnh đựng rau quả ở nhiệt độ 2 - 4°C, giữ nấm được 5 đến 7 ngày.
* Nếu chuyển nấm luộc đi xa cần cho vào hộp xốp, thêm đá cây (0,3kg đá/1kg nấm) bảo quản được từ 5 đến 7 ngày, chất lượng nấm như vừa hái xong.
* Muối nấm: Hái nấm đúng tuổi, đúng quy cách, nấm chưa nứt bao, xoè ô.
- Từ khi thu hái đến lúc chế biến không quá 24 giờ.
- Luộc nấm trong nước sôi, vừa luộc vừa ấn chìm nấm trong nước, thời gian đun sôi trở lại càng nhanh càng tốt
Sau khi luộc nấm đủ thời gian tiến hành vớt nấm ra làm lạnh bằng cách thay nước nhiều lần hoặc cho nước chảy liên tục.
- Biểu hiện nấm chín: nấm chìm trong nước lạnh, làm lạnh tới khi nhiệt độ nấm và nước bằng nhau thì tiến hành vớt ra để muối nấm.
- Để ráo nước (không dùng nước muối bão hoà).
- 1kg nấm Rơm đã luộc cho 0,4kg muối.
- Cách làm: Muối nấm trong thùng nhựa hoặc túi nilon trong sọt tre có lót vật liệu mềm để chống thủng rách túi nilon. Cho nấm và muối từng lớp vào trong thùng, trên cùng để 1 lớp muối hạt.
- Sau 15 ngày kiểm tra chất lượng: về độ mặn của dung dịch nấm muối phải đạt 22 - 23°C Bôme (Baume), nấm có màu tự nhiên là đạt.
- Nấm muối thường được sử dụng làm nguyên liệu để đóng nấm hộp, đóng lọ, có thể bảo quản được hàng năm.
* Hiện nay Nấm rơm tươi, khô, nấm Rơm luộc chủ yếu tiêu thụ tại thị trường trong nước. Nấm sơ chế muối, chế biến đóng hộp thường được xuất khẩu.
II. MỘC NHĨ
65. Vấn đề phát triển Mộc nhĩ hiện nay và tương lai như thế nào?
- Trên thế giới hiện nay Mộc nhĩ là một trong sáu loại nấm có tổng sản lượng lớn nhất.
- Ở nước ta cùng với nấm Rơm, nấm Sò thì Mộc nhĩ là một trong ba loại có tổng sản lượng lớn nhất hiện nay. Mỗi năm chúng ta sản xuất trên 50 ngàn tấn (quy đổi tươi).
- Từ năm 1980 trở về trước Mộc nhĩ chủ yếu được nuôi trên thân gỗ và thu hái ngoài tự nhiên. Sau năm 1980 và đặc biệt là sau năm 2000 việc nuôi trồng Mộc nhĩ trên thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng Mộc nhĩ chủ yếu được nuôi trồng trên cơ chất mùn cưa của các loại gỗ mềm. Hiện nay từng bước chúng ta đang đưa cơ giới vào công nghệ sản xuất Mộc nhĩ đồng thời nghiên cứu đa dạng các chủng loại Mộc nhĩ phát triển phù hợp với nhiều vùng sinh thái khác nhau.
66. Làm cách nào để nhận diện Mộc nhĩ?
Ở nước ta cũng như các nước phương Đông ai cũng biết Mộc nhĩ là loại nấm ăn mọc nhiều trên các loại gốc, cây gỗ mục vào mùa mưa, tên gọi theo từng địa phương có khác nhau như Nấm mèo, Mộc nhĩ, Wood ear (tai gỗ), v.v...theo các nhà khoa học thì Mộc nhĩ là tên chung để chỉ các loài nấm ăn thuộc chi Auricularia.
Trong tự nhiên Mộc nhĩ mọc nhiều trên các thân cây gỗ mục. Cánh Mộc nhĩ có màu nâu nhạt tới nâu sẫm. Khi già ở lớp mặt trên của cánh Mộc nhĩ có lớp bào tử màu trắng rất nhỏ, Mộc nhĩ có hệ men Xenluloza rất khoẻ, nhờ đặc tính này mà chúng phát triển tốt trên các nguyên liệu giàu xenlulo, licnhin.
Cánh Mộc nhĩ chính là một khối keo có thể trương nở (khi đủ nước) và thay đổi kích thước hàng chục lần. Tuỳ theo giống nấm có những loài cánh nấm rộng tới 18 - 20 cm dày 1,0 - 2,5mm, có loại cánh nấm chỉ rộng 3 - 5cm, rất mỏng.
67. Có thể dùng nguyên liệu gì để trồng Mộc nhĩ?
- Mộc nhĩ có khả năng phát triển tốt trên rất nhiều loại nguyên liệu khác nhau như: các loại cây gỗ (cây lá rộng, có nhựa mủ màu trắng càng tốt) mùn cưa, vỏ lạc, rơm rạ, cỏ nghiền, V.V.., chính nhờ hệ men Xenluloaza rất khoẻ có trong Mộc nhĩ mà chúng có thể sử dụng nguồn hydrat cacbon dồi dào có trong các nguyên liệu trên.
- Yêu cầu gỗ trồng Mộc nhĩ phải chặt từ cây tươi còn vỏ có đường kính từ 5cm tới 30cm nhưng tốt nhất là đường kính từ 8 - 15cm dễ thao tác, vận chuyển.
- Yêu cầu mùn cưa: Mộc nhĩ có thể mọc trên nhiều loại mùn cưa khác nhau, tốt nhất là mùn cưa cây cao su, với các loại khác nên dùng mùn cưa một chủng loại như mùn keo, mùn bồ đề, mùn gồ mít, mùn cưa các loại gỗ tạp không có tinh dầu. Không nên dùng mùn cưa đã bị mốc, mùn cưa các loại cây gỗ cứng như đinh, lim.
- Ngoài mùn cưa các loại cây thân gỗ, còn có thể dùng bã mía, mùn các loại cây thân thảo như mùn dừa, mùn cỏ nghiền...
68. Trồng Mộc nhĩ có phải theo mùa vụ không?
Các yếu tố của môi trường ành hường rất lớn đến khả năng phát triển của Mộc nhĩ như: Nhiệt độ, độ ẩm, độ thoáng, chiếu sáng, pH,...
+ Nhiệt độ thích hợp nhất để Mộc nhĩ phát triền là từ 20 - 30°C. Khi nhiệt độ lên trẽn 35°C hoặc xuống dưới 15°C thi Mộc nhĩ phát triển kém và cho năng suất thấp. Nhiệt độ không khí cao hon 32°C ta thường thấy Mộc nhĩ thưa và cánh mỏng cây nhỏ, mép xoăn. Còn khi nhiệt độ xuống thấp thì Mộc nhĩ phát triển chậm hoặc ngừng ra quả thể.
+ Độ ẩm trong cơ chất trồng Mộc nhĩ từ (47 - 55%) trên gỗ hoặc (60 - 62%) như trên mùn cưa. Độ ẩm không khí khu vực cho Mộc nhĩ ra quả thể tốt nhất từ 90 - 95%.
+ Mộc nhĩ không có diệp lục để quang hợp nhưng cũng phải điều chỉnh chế độ chiếu sáng từng giai đoạn cho phù hợp. Thời kỳ ủ sợi không cần ánh sáng. Tới khi cây Mộc nhĩ mọc tăng dần lượng ánh sáng và giữ ở mức ánh sáng đọc sách được, ánh sáng quá yếu thì Mộc nhĩ sẽ có màu trắng nhạt và mọc kém. Vì vậy, ta có thể nhìn màu của cánh Mộc nhĩ để điều chỉnh, cánh Mộc nhĩ có màu hồng thịt là tốt nhất.
Với những đặc tính trên của Mộc nhĩ nên thời vụ nuôi trồng tốt nhất là từ tháng 2 tới tháng 5 và từ tháng 8 đến tháng 10 dương lịch hàng năm (ở các tỉnh phía Bắc) ở phía Nam có thể trồng quanh năm.
69. Nên chọn địa điểm như thế nào để trồng Mộc nhĩ?
Mộc nhĩ trồng trên gỗ hoặc trên bịch mùn cưa từ khi cấy giống, nuôi sợi, đến khi đưa ra chăm sóc, thu hái có thể trồng trong nhà, trong lán trại, ngoài trời dưới tán cây, giàn che không bị nắng chiếu trực tiếp.
Để nuôi trồng Mộc nhĩ có hiệu quả thì địa điểm nuôi trồng cần đảm bảo các điều kiện sau:
- Khu vực nhà nuôi trồng cần sạch, thông thoáng, kín gió nhưng cũng cần có ánh sáng nhẹ như trong phòng có cửa kính là vừa. Dù treo hoặc xếp các túi mùn cưa trên giàn giá hay dựng các khúc gỗ thành luống theo kiểu giá súng... thì luôn phải giữ độ ẩm trong phòng đạt trên 80% để Mộc nhĩ không bị khô héo.
- Trước khi đưa nguyên liệu vào trồng nấm cần vệ sinh, thanh trùng mặt bằng sản xuất đồng thời dùng thuốc tiêu diệt các loại côn trùng hại sợi nấm... và quả thể nấm nhỏ.
70. Cách xử lý nguyên liệu gỗ khúc và mùn cưa để trồng Mộc nhỉ như thế nào?
a. Xử lý gỗ khúc để trồng Mộc nhĩ
- Có nhiều loại gỗ có thể trồng Mộc nhĩ. Tốt nhất là các loạỉ gỗ mềm, xốp, không độc và có nhựa mủ trắng càng tôt như: gỗ cao su, mít, ngái, so đũa, sung, si, đa, bồ đề, trâu,,...
- Yêu cầu gỗ trồng Mộc nhỉ phải chặt từ cây tươi còn vỏ có đường kinh từ 5cm tới 30cm nhưng tốt nhất là đường kính từ 8 - 15 cm dễ thao tác, vận chuyển.
- Cắt gỗ thành khúc dài 1,0 -1,2m; nhúng 2 đầu gỗ vào nước vôi đặc khoảng 5 cm và quét nước vôi vào những chỗ đầu cành boặc vỏ bị xây xước để chống nấm dại xâm nhập vào thân gỗ.
- Sau khi cắt khúc tuỳ từng loại gỗ vỏ mỏng hoặc dày ta để gỗ ráo nhựa từ 7 ngày đến 15 ngày bằng cách xếp gỗ vào nơi kín gió, sạch sẽ, gần nguồn nước, che được mưa, nắng chiếu trực tiếp và tiện đường vận chuyển. Nếu không để ráo nhựa, cấy giống khi gỗ còn tươi thì nhựa mủ của gỗ sẽ ức chế sợi nấm mọc vảo thân gồ gây chết giống nấm hoặc giống phát triển kém.
b. Xử lý nguyên liệu mùn cưa để trồng Mộc nhỉ
- Mộc nhĩ có thể mọc trên nhiều loại mùn cưa khác nhau, tốt phất là mùn cưa cây cao su, các loại khác nên dùng mùn cưa một chủng loại như mùn keo, mùn bồ đề, gỗ mít, mùn cưa các loại gổ tạp không có tinh dầu. Không dùng mùn cưa đã bị mốc, mùn cưa có hoá chất, dẩu mơ, mùn cưa các loại cây gỗ cứng như đinh, lim.
Ngoài mùn cưa các loại cây thân gổ, còn cỏ thể dùng bã mía, mùn các loại cây thân thảo như mùn dừa, mùn cỏ nghiền...
- Mùn cưa mới có thể dùng ngay nếu dùng dần phải phơi khô đóng bao hoặc trộn ủ bảo quản chống mốc, chống mùn hóa làm mất dinh dưỡng.
* Tạo ẩm, phối trộn nguyên liệu, đóng túi (phương pháp ủ nhanh, ngắn ngày)
- Nếu dùng mùn cưa thuần chủng như mùn cưa gỗ cao su, bồ đề, keo, mít, v.v... ủ đống và phối trộn theo tỷ lệ:
+ Mùn cưa đã tạo ẩm: 100kg
+ Bột nhẹ (CaCO3 hoặc vôi bột: 0,5kg): lkg
+ MgSO4: 0,1 kg
- Trộn thật đều nguyên liệu với bột nhẹ hoặc vôi bột, kiểm tra độ ẩm đạt 65%, ủ đống 5-7 ngày, đảo đống ủ, ủ tiếp 5-7 ngày. Sau khi đảo 1 lần lấy nguyên liệu trộn thêm phụ gia (0,1 kg MgSO4 và 3 - 5kg thóc nghiền nhỏ) sau đó tiến hành đóng túi nilon (loại túi pp chịu nhiệt) kích thước 19 x 37cm.
- Hiện nay có nhiều cơ sở tổ chức sản xuất Mộc nhĩ với số lượng lớn tới hàng chục vạn bịch nấm/vụ và dùng nhiều loại mùn cưa gỗ khác nhau (gọi là mùn cưa tạp). Vì là mùn tạp nên có độ cứng, mềm không đều và dinh dưỡng kém nên người ta thường dùng cách ủ mùn cưa dài ngày từ 35 - 40 ngày trở lên, có bổ sung thêm các loại phân khoáng vô cơ để tăng dinh dưõng. Cách ủ mùn cưa dài ngày tiến hành như sau:
- Công thức dùng mùn cưa gỗ tạp (trừ gỗ quá cứng và gỗ có tinh dầu) tiền hành ủ và phối trộn nguyên liệu theo tỷ lệ:
+ Mùn cưa tạp: 1000 kg
+ Đạm urê: 3 - 4 kg
+ Vôi bột: 4 - 5 kg
+ Supe lân: 10-12kg
* Cách tiến hành ủ mùn cưa dài ngày:
Trộn đều đạm urê với phân lân, vôi bột để riêng, xuống mùn tới đâu ta rắc đều phân vô cơ và vôi bột, dùng vòi nước tưới bổ sung thêm độ ẩm đạt khoảng 55 - 60%. Sau đó vun thành đống lớn, nếu ở ngoài trời cần có mái che tạm hoặc bạt lớn che phủ để tránh bị mưa, nắng chiếu trực tiếp làm mùn cưa bị mùn hoá hoặc mốc. Theo dõi nhiệt độ trong đống ủ > 55°C là đạt yêu cầu. Đóng bịch giống như mùn ủ ngắn ngày theo công thức đã trìnjj bày ở phần đầu:
+ Mùn cưa đã ủ dài ngày: 100 kg
+ Bột nhẹ (CaCO3 hoặc vôi bột: 0,5kg): 1 kg
+ MgSO4: 0,1 kg
+ Thóc nghiền nhỏ như cám: 3 - 5kg
Trộn đều mùn cưa đã ủ dài ngày với bột nhẹ hoặc vôi bột,
1 MgSO4 và thóc nghiền (hoặc cám) chỉnh đủ ẩm 60 -ì 65%, sau đó 1 đóng túi, hấp khử trùng, cấy giống.
* Hấp khử trùng túi mùn cưa
Sau khi đóng túi phải hấp khử trùng túi mùn cưa. Phương pháp đơn giản nhất là hấp cách thủy bằng nhiệt của hơi nước bào hoà. Thời gian từ 6-7 giờ (tính từ khi nhiệt độ từ 95°C -100°C).
- Nếu hấp ở nhiệt độ 120°C - 125°C thì trong thời gian 150 - 180 phút (2,5 - 3 giờ).
70. Trồng Mộc nhĩ theo kỉểu nào và cách làm ra sao?
Mộc nhĩ thường được trồng trên thân cây gỗ là kiểu trồng đơn giản nhất, và trồng Mộc nhĩ trên túi mùn cưa. Hai kiểu trồng được tiến hành như sau.
a) Chuẩn bị dụng cụ và giống Mộc nhĩ trồng trên cây gỗ
- Trồng Mộc nhĩ trên cây gỗ phải có búa chuyên dụng hoặc khoan để tạo lỗ cấy giống trên thân cây. Loại búa đục lỗ có mỏ búa đường kính 1,5 - 2,0 cm dài 2,0 - 3 cm và thân búa cố lỗ thoát phoi gỗ tự động. Dùng búa chuyên dụng nhẹ nhàng, hiệu suất cao, đảm bảo kỹ thuật, tiện sử dụng ở những nơi không có điện.
- Giống nấm cần chuẩn bị giống đúng tuổi, không dùng giống quá già hoặc quá non. Giống già là giống đã mọc cây nấm ngay ở trong chai hoặc túi nilon đựng giống. Giống non là giống chưa ăn kín xuống đáy túi. Giống không bị nhiễm tạp các loại nấm mốc. Giống nấm tốt là chai hoặc túi giống có sợi mọc trắng đều từ trên miệng xuống đáy.
Cần tính thời gian khai thác gỗ và sử dụng giống phải thật ăn khớp tránh tình trạng gỗ đã chặt mà chưa có giống và ngược lại.
Đục lỗ: Sau khi xếp, phơi cho gỗ ráo nhựa, dùng búa đục lỗ thành hàng trên thân gỗ. Mỗi lỗ cách nhau 10 - 12 cm; 2,0 - 3,0 cm. Các hàng lỗ cách nhau 7 - 8 cm và các lỗ so le Lưu ý các lỗ cần cách mép gỗ 5 - 7 cm. Nhặt các phoi gỗ bật ra để cắt thành các miếng mỏng 1 mm để đậy lên miệng lỗ sau khi cấy giống.
* Cấy giống nấm:
- Dùng tay bẻ miếng giống vừa bằng lỗ giống, mỗi lỗ tra giống gần đầy miệng lỗ, dùng miếng phoi gỗ cắt mỏng đậy lên miệng lỗ và hoà xi măng đặc (như bột trẻ em) quét lên các mặt lỗ 1 đã được đậy phoi gỗ. Xi măng bịt kín có tác dụng giữ cho giống không bị khô, chống các loại nấm mốc khác và chống kiến hoặc gián ăn giống nấm.
- Chú ý: khi bẻ và cấy giống nấm không được vò nát giống hoặc bóp mạnh làm dập chết giống nấm.
b. Cấy giống và ươm túi mùn cưa trồng Mộc nhĩ
- Sau khi đã hấp, chuyển túi mùn cưa ra phòng cấy giống, để nguội rồi tiến hành cấy giống:
+ Cách 1: Nếu sử dụng giống trên hạt ta dùng que sắt khều giống từ trong lọ thủy tinh hoặc túi nilon sang túi mùn cưa lắc đều lên trên bề mặt túi. Tỷ lệ giống cấy 1,2% so với trọng lượng túi mùn cưa. Có nghĩa là cứ 1 túi mùn cưa có trọng lượng 1>2 -1,4 kg ta cấy 12 - 15 gam giống nấm (1 chai giống cấy 35 -40 túi)
+ Cách 2; Nếu dùng giống Mộc nhĩ làm trèn que sắn ta dùng panh vô trùng kẹp nhẹ lẵng que giếng chuyển sang các lỗ cấy giống đã dùi từ trước trong túi mùn cua. Mỗi túi mủn cưa cấy 1 que giống, đầu trên của que giống sát với bề mặt túi mùn cưa là vừa phải
Quá trình cấy giống phải làm trong phòng kín, sạch sè và thao tác trên ngọn lửa đèn cồn
Sau khi cấy giống ta nút miệng túi bằng nút bông và chuyển vào phòng ươm sợi
Hình 5: Túi mùn cưa đã cấy giống nấm
72. Kỹ thuật chăm sóc Mộc nhĩ như thế nào?
a. Chăm sóc, thu hái Mộc nhĩ trồng trên túi mùn cưa :
- Khi sợi Mộc nhĩ mọc kín đáy túi ta chuyển chúng sang khu vực chảm sóc: có thể xếp trong nhà lán trại hoặc làm giàn treo.
- Thu hồi cổ nút buộc miệng bịch bằng dây chun (có thể để nguyên cả cổ nút).
- Dùng dao sắc rạch 10 - 12 vết rạch dài 3 - 4 cm, sâu 1 - 2 mm quanh túi.
- Để tận dụng diện tích và khoảng không người ta dùng dây để treo các túi mùn cưa, mỗi dây treo được 7 - 8 túi có độ cao 1,5 - 1,6 m. Mỗi mét vuông treo được 25 dây. Cách treo và bố trí lối đí làm sao để thuận tiện cho việc tưới nước, vệ sinh, chăm sóc vả thu hái. khống mở miệng túi nilon để nước tưới vào trong gáy sũng nước vả bị thối rữa sợi nấm.
Khi Mộc nhĩ bất đấu mọc, ta phải tưới nước. Mỗi ngày tưới 1 - 2 lán. Cách tưới tốt nhất là dùng bình bơm và phun sương lên mặt túi.
Nước tưới yêu cấu phải là nước sạch, nếu là nước máy phải để bay hết mùi clo. Chăm sóc tốt, sau vài ngày Mộc nhĩ đã đạt kích thước đủ lớn ta tiến hành thu hái. Khi hái ta hái cả cụm rồi tách ra từng cây riêng biệt. Cách làm nhẹ nhàng tránh dập nát cánh Mộc nhĩ, cắt sạch phần gốc có bám mùn cưa. Khi phơi nên phơi trên giàn bằng tre, nứa để Mộc nhĩ khô dần, đẹp mã.
Khu vực nhà nuôi trồng cần kín gió nhưng cũng cần có ánh sáng nhẹ như trong phòng có cửa kính là vừa. Dù treo hoặc xếp các túi mùn cưa trên giàn giá, ỉuôn phải giữ độ ẩm trong phòng đạt trên 80% để Mộc nhĩ không bị khô héo. Giai đoạn thu hoạch kéo dài 30 - 45 ngảy. Khoảng 20 ngày thu hái một lứa, khi fleet thúc một đợt phải đợn sạch các túi mùn cưa và làm vệ sinh khu vực nuôi trông.
- Năng suất 1000 kg mún cưa khô thu được 80 - 100 kg Mộc nhĩ khô.
b. Chăm sóc, thu hái Mộc nhĩ trồng trên thân gỗ
Gỗ trồng Mộc nhĩ kết thúc giai đoạn nuôi sợi ta xếp gỗ ra gián ờ nơi khác hoặc tại cho để chăm sóc, thu hái.
- Xếp gỗ từ đống ủ ra giàn có thể xếp gỗ kiểu chữ A (kiêu giá súng) hoặc xép nghiêng đều. Các khúc gỗ cách nhau 8 - 10 cm. Bố trí các luống gỗ hợp lý để tiện chăm sóc vả thu hát nấm.
- Hàng ngảy tưới ẩm 2 - 3 lần, che chắn gió để cánh nấm không bị khô, trên cánh nấm luôn có nước đọng như giọt sương đảm bảo cho nấm đủ nước, cánh nấm dày đều.
- Sau khi ra giàn, chăm sóc 7 - 10 ngày cánh Mộc nhĩ phát triển hết cỡ ta tiến hành thu hái,
